Một loại cây biểu tượng của các đô thị cây cảnh công trình trên khắp cả nước đó chính là cây sao đen. Một trong những loại cây cho bóng mát cao lớn và còn là loại gỗ quý được nhiều người săn tìm.
Trong thế giới cây xanh cảnh quan công trình thì có nhiều loại cây trở thành biểu tượng gắn liền với các công trình công cộng. Một trong những cây cảnh đó là cây sao đen, loại cây cổ thụ cho bóng mát khá phổ biến trên nhiều tuyến đường ở nước ta hiện nay.
Nguồn gốc của cây sao đen
Cây sao đen có nguồn gốc từ Ấn Độ được trồng và nhân giống ở nước ta cùng với nhiều nước nhiệt đới từ khá lâu. Cây còn được biết đến với nhiều tên gọi khác nhau như cây sao nghệ, cây sao bã mía, cây sao cát.
- Tên đồng nghĩa: Hopea odorata var. flavescens Pierre & var. oglandulosa Pierre, 1890
- Tên khác: Cây sao, mạy khèn ( Lào), sao cát, sao bã mía, sao nghệ, mạy khen hua, mạy thong.
- Họ: Dầu – Dipterocarpaceae
Đặc điểm cây sao đen
Sao đen là cây gỗ lớn, thường xanh, cao 30¬40m, thân hình trụ thẳng, đường kính 60¬80cm, chiều cao dưới cành 15-25m. Vỏ ngoài nâu đen, nứt dọc sâu thành những miếng dày, xù xì. Vỏ trong mầu nâu đỏ, nhiều sợi. Cành non và cuống lá phủ lông hình sao xám, sau nhẵn. Lá hình trái xoan thuôn hay hình mũi mác, dài 8-14cm, rộng 3-6cm, đầu có mũi tù ngắn, gốc hơi lệch, gân cấp hai 8-10 đôi, nổi ở mặt dưới; gân nhỏ cong queo, gần song song, hai mặt lá có lông hình sao, ở nách gân cấp hai mặt dưới lá thường có tuyến. Cuống lá dài 12¬18mm.
Chúng tôi chuyên cung cấp, bán cây sao đen các loại để trồng cho công trình, biệt thự sân vườn, khu công nghiệp, khu đô thị. Các cây sao đen, cây công trình kích cỡ nhỏ có đường kính gốc từ 4 cm đến 10 cm, các cây sao đen nhỡ có đường kính từ 10 cm đến 15 cm, thích hợp trồng đường phố, khu công nghiệp, khu đô thị. Các cây sao đen có kích cỡ lớn hơn, từ 15 – 20 cm hoặc hơn 20cm, thường thích hợp trồng khu đô thị, khu sân vườn có mức đầu tư lớn hơn, cần trồng để có cây xanh cảnh quan phủ xanh ngay. Hãy liên hệ với chúng tôi để có thông tin chi tiết.
Cây Sao đen có cụm hoa hình chuỳ mang mang nhiều bông, mọc ở nách lá hay đỉnh cành; trục cụm hoa có lông xám trắng, mỗi cụm hoa thường mang 10-12 bông, mỗi bông có 4-6 hoa. Hoa gần không cuống, lá đài 5, phía ngoài và trong có lông. Cánh hoa 5, hình lưỡi hái, mép có răng, có lông ở ngoài. Nhị 15-19; chỉ nhị rộng và dẹt, phía trên thót lại; bao phấn có trung đới hình dùi, mảnh. Bầu có lông, vòi nhẵn.
Quả sao đen hình trứng, đường kính 7-8mm, mang 2 cánh phát triển, dài 5-6cm, rộng 1-2cm, có 7¬11 gân song song. Khi non quả có màu xanh lá cây, khi già chuyển sang màu vàng nâu.
Phân bố cây sao đen
Sao đen ở Việt Nam
Gặp ở hầu hết các tỉnh tử Quảng Nam trở vào, bao gồm: Kon Tum, Gia Lai (Hậu Bổn, Cheo Reo), Đắk Lắk, Lâm Đồng, Khánh Hoà, Ninh Thuận, Bình Thuận, Bình Phước, Bình Dương, Tây Ninh, Đồng Nai, Bà Rịa–Vũng Tàu, Thành phố Hồ Chí Minh, An Giang, Kiên Giang (Phú Quốc)… Tập trung nhất ở vùng Đông Nam Bộ và Nam Tây Nguyên. Cây sao đen cũng đã được trồng ở nhiều tỉnh cả phía Nam và phía Bắc Việt Nam. Tại Hà Nội cây được trồng từ đầu thế kỷ XX. Phố Lò Đúc, Hà Nội có hàng sao đen rất nổi tiếng.
Sao đen trên Thế giới
Lào, Campuchia, Malaysia, Án Độ, Thái Lan.
Đặc điểm sinh học cây sao đen
Cây Sao đen sinh trưởng thuận lợi ở các khu vực nhiệt đới ẩm có 2 mùa mưa và khô rõ rệt. Các vùng phân bố tự nhiên của sao đen thường có nhiệt độ trung bình năm khoảng 24-250C; lượng mưa 1.800-2.000mm/năm. Cây mọc trong các kiểu rừng kín thường xanh, ở độ cao dưới 700m so với mặt biển. Cây cũng gặp tại các khu rừng khộp, nhưng kích thước nhỏ hơn so với khi phân bố trong rừng thường xanh.
Cây có tính quần thụ cao, nên thường chiếm ưu thế trong các rừng nguyên sinh. Hiện nay, do bị khai thác rất mạnh nên chỉ gặp sao đen mọc rải rác hay chỉ từng đám nhỏ, hỗn giao với các loài cây họ Dầu hay họ Đậu khác tạo thành kiểu rừng ưu thế cây họ Dầu + họ Đậu nổi tiếng trong vùng Đông Nam Bộ. Cây ưa đất ẩm, sâu dày; thích hợp nhất là đất phù sa cổ và sét pha cát của vùng Đông Nam Bộ.
Cây cũng phát triển rất tốt trên đất đỏ bazan sâu, dày, tốt và ẩm mát với độ pH 4,5-5,0. Khi non, sao đen là cây chịu bóng. Đến giai đoạn sau 3-4 năm tuổi, sao đen hoàn toàn là cây ưa sáng, nên luôn luôn chiếm tầng cao nhất của rừng.Tái sinh tự nhiên tốt ở các khu rừng có độ tàn che nhẹ.
Khi đưa ra trồng ở các tỉnh miền Bắc, cây Sao đen phát triển bình thường về chiều cao và đường kính. Nhưng thường không ra hoa kết quả hàng năm, vì khi cây ra hoa thường gặp các đợt gió mùa Đông- Bắc rét đậm, nên toàn bộ hoa bị rụng đi.
Sao đen ra hoa tháng 2-3, mùa quả tháng 4-7.
Công dụng cây sao đen
Thành phần hoá học cây sao đen
Sao đen trồng lâu năm sẽ cho chai cục. Có khi thu được 10-20kg chai cục trên một cây sao mọc ở rừng tự nhiên. Thoạt đầu nhựa chảy ra từ các vết thương, sau đặc lại. Nhựa sao đen có các chỉ số: điểm chảy 1150, chỉ số xà phòng 37,1; chỉ số acid 31,5 và hàm lượng tro 0,56%. Sao đen cũng là cây cung cấp tanin:vỏ chứa 15%, lá chứa 11% và gỗ chứa 10%.
Các kết quả nghiên cứu của Nguyễn Quang Huy và cộng sự (2005) cho biết, dịch chiết bằng ethanol từ vỏ cây sao đen có hoạt tính ức chế mạnh sự sản sinh acid của vi khuẩn Streptococcus mutans. Dịch chiết có tác dụng giết chết vi khuẩn S. mutans ở môi trường pH acid cao hơn nhiều so với ở môi trường có pH trung tính. Tác dụng giết chết vi khuẩn của dịch chiết được gia tăng khi có mặt hydroperoxyd.
Công dụng cây sao đen
Nhựa sao đen được dùng làm véc ni, công nghiệp sơn và để xảm thuyền.
Do có nhiều tanin (15%) nên vỏ sao đen được dùng làm thuốc: Chữa đau răng, viêm lợi, áp xe, làm răng bền… ỞẤn Độ nhựa cây được dùng làm thuốc cầm máu. Một số nơi ở Việt Nam, đã dùng vỏ sao đen ăn trầu thay vỏ chay.
Sao đen được khai thác chủ yếu để lấy gỗ. Gỗ sao màu vàng nhạt, hơi xám, dác có màu sáng hơn; thuộc loại gỗ quí, không mối mọt thường dùng trong xây dựng, đóng đồ đạc, làm sàn nhà, tà vẹt, đóng toa xe, tàu đi biển. Gỗ sao đen được ngư dân miền Tây Nam Bộ rất ưa chuộng. Đây là nguyên liệu dùng để đóng tàu, thuyền, phà qua sông…
Cây sao đen có kích thước lớn cao, to, tán đẹp nên rất thích hợp để trồng làm cây đường phố, quanh các công trình lớn.
Kỹ thuật nhân giống, gây trồng cây sao đen
Nhân giống sao đen
Khi quả sao đen chuyển từ màu xanh sang vàng và có những đốm nâu ở đầu cánh là có thể thu hoạch. Có thể thu hái trực tiếp trên cây hoặc nhặt các quả vừa rụng xuống đất vào buổi sáng hàng ngày.
Cũng như các cây họ Dầu khác, hạt sao đen không giữ được lâu nên phải gieo ngay. Nếu muốn vận chuyển đi xa phải trộn hạt với cát ẩm, nhưng thời gian bảo quản cũng không quá một tuần.
Trước khi gieo cần cắt bỏ bớt cánh quả sao đen, chỉ để lại đoạn dài 1-2cm, ngâm nước lã khoảng 1-2 giờ rồi đem gieo.
Đất gieo được chuẩn bị trước, lên luống với chiều dài 5-10m, rộng 1m, cao 10-20cm và khử trùng trước khi gieo hạt sao đen.
Trên mặt luống xẻ các rạch theo chiều ngang, cách nhau 15cm. Đặt phần đầu hạt sao đen có cánh lên trên rồi phủ một lớp đất mỏng vừa đủ lấp kín cả quả và cánh.
Sau khi gieo 3-4 ngày, hạt sao đen bắt đầu nảy mầm. Đem cấy vào các bầu có kích cỡ rộng 14¬15cm, cao 15-20cm. Vỏ bầu bằng nhựa PE thủng đáy hoặc bịt đáy nhưng có cắt lỗở góc hoặc có lỗ thoát nước trên thành bầu. Ruột bầu gồm 75-80% đất mặt nhiều mùn dưới các rừng lá rộng, trộn với 15-20% phân chuồng đã hoai và 1% supe lân. Đất làm ruột bầu tốt nhất là đất sét pha cát. Thời vụ gieo hạt tốt nhất là vào tháng 4-5 (ngay sau khi quả chín).
Do cây sao đen non ưa bóng nên cần có giàn che. Thường xuyên tưới nước và chăm sóc cây trong giai đoạn vườn ươm
Trồng và chăm sóc cây sao đen
Khi cây sao đen con đủ tiêu chuẩn: 12 tháng tuổi, chiều cao 1-1,2m, đường kính cổ rễ 0,4-0,5cm là có thể mang trồng.
Thời vụ trồng vào tháng 5-7, trước mùa mưa.
Để trồng rừng sao đen, nên chọn các dải đất sâu, mát, trong các rừng thứ sinh nghèo kiệt hoặc rừng sau khai thác. Có thể xử lý thực bì theo đám, theo băng hoặc toàn diện tuỳ theo phương thức trồng.
Ở Đông Nam Bộ khi trồng sao đen theo phương thức xử lý toàn bộ thực bì, chọn muồng đen làm cây bạn, đậu tràm làm cây phù trợ và đã đạt kết quả rất khả quan. Theo phương thức này, sao đen sinh trưởng, phát triển rất mạnh.
Mật độ trồng rừng sao đen thường khoảng 400-500cây/ha. Cự ly hàng cách hàng 5-6m và cự li cây cách cây 4m. Kích thước hố trồng khoảng 40x40x40cm.
Cần tiến hành chăm sóc 2-3 lần trong 3 năm đầu, chủ yếu là phát dọn cỏ xâm lấn và vun gốc vào đầu và cuối mùa mưa.
Sau 8-10 năm cần tỉa thưa lần đầu để mở tán cho cây.
Khai thác, chế biến và bảo quản sao đen
Nếu sao đen trồng để lấy gỗ thì khi cây có đường kính đạt trên 40-60cm là có thể khai thác. Thường dùng phương pháp khai thác chọn. Muốn thu hoạch nhựa, người dân thường vào rừng vào mùa khô, quan sát trên ngọn và thân sao đen, nếu thấy có nhựa (chai cục) sẽ trèo lên thu hoạch. Nhựa đem về loại bớt tạp chất và bán.
Giá trị kinh tế, khoa học và bảo tồn cây sao đen
Cây Sao đen là loài cây gỗ quen thuộc của Việt Nam. Đây là cây có nhiều tác dụng, như làm cây bóng mát, nguồn nguyên liệu làm thuốc, đặc biệt là cung cấp gỗ tốt để đóng tàu, thuyền và cho nhựa. Hiện nay diện tích và số cá thể của loài cây đa tác dụng này đang bị thu hẹp, cần có kế hoạch phục hồi loài sao đen. Đặc biệt nên phát triển trồng sao đen trên qui mô lớn ở vùng Đông Nam Bộ và Tây nguyên.
Kỹ thuật ươm trồng cây sao đen
1. Tạo cây sao đen con
Vườn ươm và làm đất trồng sao đen
Chọn lập vườn ươm sao đen: Vườn ươm phải đảm bảo những yêu cầu sau đây:
- Phải được xây dựng ở nơi cao ráo, bằng phẳng, thông thoáng và thoát nước.
- Thành phần cơ giới của đất từ trung bình đến thịt nhẹ.
- Tránh hướng đón nắng nóng và gió hại mạnh trực tiếp. Nơi nắng nóng có gió hại mạnh phải có hàng rào xanh để che chắn và bảo vệ.
- Gần nguồn nước tưới và gần nơi trồng rừng và có điều kiện chăm sóc bảo vệ.
Chuẩn bị đất gieo sao đen:
- Luống reo rộng 1m, cao 15-20cm, dài 5-10m. Rãnh luống rộng 40-50cm
- Đất trên mặt luống phải được đập nhỏ tới đướng kính dưới 5mm, loại bỏ cỏ, các tạp vật và san cho phẳng.
- Trước khi gieo 5-7 ngày, đất được xử lý bằng Benlát nồng độ 0,05% hoặc Boocdo nồng độ 0,5-1% với liều lượng 1 lít/m2 để chống nấm.
Xử lý và gieo hạt sao đen
- Hạt được gieo ươm vào tháng 4-5. Thời gian nuôi cây trong vườn ươm là 1 năm.
- Trước khi gieo cắt bỏ 1 phần cánh của trái chừa độ 1-1,5cm, ngâm hạt trong nước lã 8 giờ vớt ra cho vào túi vải ủ trong bao tải mỗi ngày rửa lại 1 lần đến khi hạt nứt nanh thì đem gieo.
- Trước khi gieo phải tưới đẫm nước cho đất ẩm đều đến độ sâu tối thiểu 15cm.
- Gieo hạt sao đen: Khi hạt nảy mầm được gieo vãi đều 1kg/8-10m2 trên luống. Sau khi dùng sàng sàng một lớp đất bột dày khoảng 0,5-1cm phủ kín hạt.
- Hàng ngày dùng ô doa có lỗ nhỏ hoặc dùng bình phun để tưới nước ngày 2 lần, tưới đủ ẩm cho đất. Trong thời gian hạt mới nhô lên khỏi mặt đất cần phải tưới mỗi ngày 3 lần. Sau 1 tháng tưới mỗi ngày 1 lần.
- Cần làm dàn che với độ che sáng bằng 70-80% ánh sáng tự nhiên.
2. Tạo bầu, đóng và xếp bầu sao đen
- Tạo bầu: Túi bằng polyetilen kích thước 14x25cm có đục lỗ thủng đáy.
- Thành phần ruột bầu: 85% đất mặt vườn ươm, đất được đập nhỏ, sàng, nhặt hết cỏ, đá lẫn và trộn với 1-2% Super Lân + 10-13% phân chuồng hoai.
- Đóng và xếp bầu sao đen: Dãy sạch cỏ, san phẳng nền vườn. Trước khi đóng bầu 7-10 ngày phun 1 trong các dung dịch Benlát 0,05%, Boocdo và Vofatox nồng độ 0,5-1% với liều lượng 1 lít/m2 trên toàn bộ diện tích để trừ sâu bệnh.
- Đóng bầu: Trộn đều hỗn hợp ruột bầu theo tỷ lệ nói trên. Nếu đất quá khô thì tưới nước vừa đủ để dễ trộn. Cho đất vào đấy bầu khoảng 5-7cm lèn chặt để định hình bầu và giữ đất trong bầu không bị rơi vãi ra ngoài, sau đó cho đất đầy tới miệng bầu.
- Xếp bầu: Bầu đwocj xếp sát nhau thành luống rộng 0,9-1m, các luống bầu cách nhau 40-60cm để thuận lợi cho việc đi lại và chăm sóc. Xung quanh luống đắp gờ cao 8-10cm để giữ ẩm và giữ cho bầu không bị đổ nghiêng.
3. Cấy cây sao đen vào bầu
- Tiến hành cấy cây mạ vào bầu khi tuổi cây nằm trong khoảng từ đến 65 ngày, cây có được 4 lá và cao khoảng 8-10cm, các rễ ngang đầu tiên xuất hiện. Chú ý không được để quá 2 tháng rưỡi tuổi mới cấy.
- Thời gian cấy cây tốt nhất là vào những ngày có mưa, ẩm độ tương đối khoảng 90-100%. Tuyệt đối không được bứng và cấy cây vào buổi trưa hay khi trời nắng gắt.
- Tưói nước cho bầu đủ ẩm trước khi cấy 1 ngày, xếp lại các bầu bị nghiêng cho thẳng đứng, bổ sung đất vào những bầu đất bị vơi. Phun nước vào luống reo cây mạ cho thật ẩm trước khi nhổ cây mầm đem đi cấy.
- Qua công tác bứng cây, kết hợp với việc loại các cây con bị sâu bệnh đứt ngang cổ rễ,… đồng thời phân loại cây con làm 3 loại: Lớn, trung bình và nhỏ để đem cấy riêng từng khu vực giúp cho cây trong vườn ươm sau này được đều đặn và có các chế độ chăm sóc thích hợp.
- Cây sao đen con bứng xong phải cấy càng nhanh càng tốt, không nên để lâu quá 1 giờ. Do đó công tác bứng cây nên chia làm nhiều lần để có thời gian cấy xong rồi bứng tiếp. Nên cắt 1/3 lá cây để giảm bót diện tích thoát hơi nước của cây.
- Cây sao đen cấy vào bầu sao cho rễ ở tư thế tự nhiên, tiếp xúc tốt với đất, cây thẳng không bị dập nát. Cấy xong dùng ô doa có lỗ nhỏ hoặc bình phun tưới cho đất đủ ẩm và giữ ẩm trong suốt thời gian gieo ươm cây tại vườn ươm, lượng tưới 3-4 lít/m2, ngày tưới 1 lần.
- Ngay sau khi cấy cây sao đen vào bầu xong phải che bằng dàn che. Dàn che phải tạo nên độ che khoảng 2/3 ánh sáng trực xạ.
4. Chăm sóc cây sao đen con
- Trong một tuần đầu ngay sau khi cấy phải tưới ngày 3 lần sau đó ngày tưới 2 lần. Lượng nứoc tưới mỗi lần 2-3 lít/m2. Trong những ngày mưa thì giảm hoặc không tưới nếu đất đủ ẩm từ mặt đất đến đáy bầu.
- Trong thòi gian từ khi cây cấy được 20-30 ngày cho đến trước khi trồng 4 tuần nếu thấy cây sao đen sinh trưởng kém thì cần tiến hành tưới phân NPK với nồng độ 0,5% (1kg/200 lít nước) cho cây. Liều lượng tưới 1kg cho 10.000 cây con.
- Tưói phân bầng ô doa lỗ nhỏ vào sang sớm hặc chiều tối, không phân vào những ngày mưa và vào buổi trưa nắng nóng. Sau khi tưới phân phải tưới rửa lá toàn bộ cây con bằng nước sạch với liều lượng 2 lít/m2.
- Làm cỏ phá váng 10-15 ngày một lần.
- Tiến hành phân loại cây con, xếp cây có cùng kích thước và chất lượng vào 1 luống để có chế độ chăm sóc thích hợp.
- Khi rễ cây sao đen đâm xuống nền luống thì tiến hành đảo bầu 1 tháng 1 lần.
- Hãm cây sao đen: Trước khi trồng 1 tháng không được tưới phâ, giảm lượng nước tưới, xén rễ quá dài ở đáy bầu.
- Phòng trừ bệnh thối cổ rễ cho cây con bằng thuốc Boócđô pha nồng độ 0,5-1% phun 1 lít/5m2. Nếu bị sâu hại cây thì trực tiếp bắt hoặc dùng thuốc Malathion (Lythion-25WP) pha nồng độ 0,1% để phun 1lít/5m2.
5. Tiêu chuẩn cây sao đen con đem trồng
- Tuổi cây con: 12-14 tháng tuổi.
- Đường kính cổ rễ >5mm.
- Chiều cao cây: cao hơn 50cm.
- Cây sao đen sinh trưởng tốt thân thẳng, cân đối, không bị sâu bệnh, cụt ngọn. Những cây ốm yếu, không đạt tiêu chuẩn cần phải được loại bỏ.
6. Chuẩn bị và xuất cây sao đen con
- Trước khi xuất cây con cần tưới cho luống bầu đủ ẩm. Sau đó nhấc nhẹ từng bầu xếp vào khay cho bầu dứng thẳng.
- Tránh làm dập nát, gẫy cành, vỡ bầu trong quá trình dỡ, xếp và vận chuyển cây con để trồng.
- Những cây sao đen khoẻ mạnh nhưng còn nhỏ được tập trung lại một chỗ, tiếp tục chăm sóc để trồng sau.
- Cây con bốc dỡ khỏi vườn ươm tốt nhất là trồng ngay, trường hợp không trồng ngay được thì cần phải chọn nơi bằng phẳng, cao ráo và râm mát để lưu cây, cấn tưới cho cây luôn đủ ẩm. Thời gian lưu cây không quá 15 ngày.
7. Thời vụ trồng sao đen
Thời vụ trồng sao đen tốt nhất là từ tháng 6-7, chọn những ngày dâm mát, có mưa để trồng.
8. Kỹ thuật trồng sao đen
- Phải chọn cây sao đen đủ tiêu chuẩn đem trồng.
- Khi vận chuyển cây sao đen đem trồng, ruột bầu phải ẩm, nhưng không được tưới đẫm nước làm cho ruột bầu quá mềm nhão.
- Phải xé bỏ bầu trước khi trồng. Không được làm vỡ bầu hay biến dạng bầu.
- Trộn đều đất trong hố. Đào lỗ đặt bầu sao cho rễ và thần cây ngay thẳng ở giữ hố, mặt trên của bầu thấp hơn miệng hố 1-2cm.
- Lấp phần đất mặt xuống trước, lèn chặt bầu, vun thêm đất mặt vào quanh gốc trên cổ rễ 2-3cm.
Xem thêm: Cây xạ đen – Đặc điểm, Lợi ích trị bệnh và Kỹ thuật trồng chăm sóc cây xạ đen
Kết
Theo sách các cây gỗ quý của Việt Nam thì sao đen được liệt vào một trong những loại cây quý hiếm. Không chỉ làm bóng mát, vỏ được làm nguyên liệu làm thuốc mà gỗ của chúng còn được sử dụng để đóng đồ gỗ mỹ nghệ, đóng tàu rất tốt. Do thấy được lợi ích của loại cây này mà việc chặt phá khá bừa bãi khiến số lượng cây suy giảm nghiêm trọng. Chính vi thế mà cần có biện pháp và kế hoạch để phục hồi loài sao đen với quy mô cả nước.
Trên đây, Báo Khuyến Nông đã cung cấp cho các bạn một số thông tin về đặc điểm, công dụng, cách trồng và chăm sóc cây sao đen. Hi vọng rằng bài viết trên đây sẽ cung cấp cho các bạn những thông tin thật bổ ích nhé!
