Cây Gáo còn được gọi với tên gọi khác là Gáo vàng, Huỳnh bá, Gáo nam. Cây có tên khoa học là Sarcocephalus coadunatus Druce, thuộc họ Cà phê (Rubiaceae). Vỏ cây Gáo được nhân dân dùng làm thuốc chữa sốt dưới dạng thuốc sắc. Bài viết dưới đây sẽ cung cấp thêm thông tin về công dụng, cách dùng cũng như liều lượng của loài cây này.
Giới thiệu chung về Cây Gáo
- Tên khác: Cây thiên ngân.
- Họ: Cà phê (Rubiaceae).
Cây to với chiều cao trung bình từ 15 – 20m. Cành mọc ngang, cành non màu nâu sậm, cành già màu xám, nhẵn, gỗ màu vàng. Lá mọc đôi, hình trái xoan, gốc tròn hoặc hình tim, đầu tù, 2 mặt nhẵn, mặt trên màu lục bóng, mặt dưới màu nâu nhạt, cuống lá có khía rãnh, lá kèm tù ở đầu.
Cụm hoa mọc ở đầu cành thành đầu tròn; hoa màu vàng hay trắng vàng, mùi thơm. Quả dính lại với nhau thành khối hình cầu, mỗi quả có 2 ô, mỗi ô có 5 – 8 hạt.
Mùa hoa: tháng 3 – 5, mùa quả: tháng 6 – 8.
Phân bố, sinh thái
Chi Sarcocephalus Afz. có 3 loài ở Việt Nam. Gáo là loài cây gỗ phân bố chủ yếu ở vùng nhiệt đới Nam Á và Đông Nam Á, bao gồm Ấn Độ, Srilanca, Indonesia, Thái Lan, Campuchia, Lào và Việt Nam. Ở Việt Nam, cây phân bố rải rác ở các tỉnh thuộc vùng núi thấp (dưới 600m) và trung du, đôi khi thấy cả ở vùng đồng bằng do trồng hoặc chim đưa hạt giống đến.
Cây ưa sáng, thường mọc ở ven rừng thứ sinh hay bờ nương rẫy, thích nghi với nhiều loại đất có pH trung tính và tầng đất thịt dày. Gáo sinh trưởng phát triển nhanh, trong vòng 5 năm đầu tiên, mỗi năm có thể cao từ 1 đến 1,5m. Khoảng 6 – 7 năm tuổi cây bắt đầu có hoa quả.
Quả chín là thức ăn của 1 số loài chim lớn, nếu rụng xuống đất thường nhanh bị thối rữa. Gáo gieo giống tự nhiên chủ yếu bằng hạt, khi cây còn nhỏ nếu bị chặt hoặc gãy có thể tái sinh cây chồi. Trồng được bằng hạt.
Gỗ gáo có màu vàng, dễ gia công, thường dùng để đóng thùng, làm ván thưng nhưng không bền
Phân biệt các loại gáo trắng, gáo vàng và gáo đỏ
Cây gáo là loại cây gỗ thường xanh thuộc họ cà phê, đa phần các loại gáo đều có chiều cao lên tới khoảng 30 – 35m. Tùy thuộc vào từng loài mà sẽ có đặc điểm sinh thái khác nhau. Có 3 loại gáo phổ biến là gáo trắng, gáo vàng và gáo đỏ, cần phân biệt rõ để tránh nhầm lẫn:
Cây gáo trắng
Loại gáo này còn có tên gọi khác là cà tôm, cà đam hay gáo tàu, tên khoa học là Neolamarckia cadamba. Cũng giống như các loại gáo khác, chiều cao của gáo trắng có thể lên đến 30 – 35m. Thân cây thẳng có nhiều cành và nhánh đâm ngang. Phần vỏ thân màu xám nhưng gỗ giác lại có màu trắng còn gỗ lõi có màu cam nhạt.
Lá cây dài khoảng 15 – 30cm, phần đầu lá có mũi nhọn còn đuôi lá có thể tả hay tròn, phiến lá có hình bầu dục. Mặt dưới lá được phủ một lớp lông mịn. Lá kèm thon nhọn dài khoảng 1,5 – 2cm và thường sớm rụng. Hoa gáo trắng mọc ở đầu cành nhánh. Quả có dạng phức kép hình cầu với đường kính khoảng 2 – 4,5cm.
Loài gáo này phân bố chủ yếu ở các bình nguyên cao hay rừng bị ngập nước. Cây được tìm thấy nhiều ở vùng cận nhiệt đới và nhiệt đới như Nam Á, Nam Trung Hoa, Đông Nam Á…
Cây gáo vàng
Loài gáo này cũng có thể cao tới 30 – 35m, đường kính thân cây thường dài khoảng 1m.Tán cây gáo vàng mọc đối xứng hình thấp nhìn giống với thông hay tùng. Hoa mọc thành cụm màu vàng, có mùi thơm dễ chịu. Gỗ màu vàng, cấu tạo mạch gỗ có sợi to và dài.
Khác với gáo trắng, phạm vị phân bố tự nhiên của gáo vàng hẹp hơn. Nó không vươn tới vùng Nam Trung Hoa hay Ấn Độ mà chỉ phân bố ở vùng Nam Á, Đông Nam Á, Australia…
Cây gáo đỏ
Cây gáo đỏ còn được gọi với tên quen thuộc khác là gáo tròn, còn tên khoa học là Haldina cordifolia. Gáo tròn có phần thân thẳng đứng, vỏ thân khi còn non sẽ có màu nâu tro và tròn nhẵn. Tuy nhiên khi trưởng thành thì vỏ chuyển sang màu nâu và có sọc thẳng đứng. Tán cây có hình dù, cành cây dài và phẳng còn phần ngọn thì hơi rủ.
Lá gáo tròn dài tầm 10 – 30cm, rộng tầm 8 – 20cm, có hình mắt chim. Phần gốc có hình tim, phần chóp có đuôi nhọn dài. Lá có màu lục sẫm, mặt dưới lá có lông mềm còn mặt trên thì nhẵn và màu nhạt hơn.
Hoa gáo tròn có màu vàng với đường kính từ 18 – 25mm và xếp từ 1 – 3 cái, phần cuống dài khoảng từ 3 – 9cm. Quả nang hình nêm, dài khoảng 3 – 4cm và rộng khoảng 2cm ở đỉnh, có lông mềm. Mỗi quả có từ 6 – 8 hạt, hạt có cánh ở 2 đầu, nhọn ở gốc, chia đôi ở đỉnh.
Loài gáp này thường phân bố ở nhiều quốc gia như Việt Nam, Ấn Độ, Philippin, Thái Lan, Trung Quốc…
Loại gáo nào có tác dụng chữa bệnh?
Trong 3 loại gáo nêu trên thì gáo trắng và gáo tròn là 2 loại có chứa nhiều thành phần có dược tính cao.
Cây gáo trắng có chứa một số chất đắng được cho là tương tự như acid cinchotannic. Còn hoa thì chứa hàm lượng lớn tinh dầu. Vỏ thân có chứa chất béo, đường giảm, steroid và alcaloid. Loài gáo này được ho là có tác dụng hạ nhiệt và làm se rất tốt. Vỏ và lá gáo trắng thường được chiết xuất để làm chất chống viêm.
Gáo tròn cũng chứa nhiều thành phần hóa học đa dạng. Điển hình như trong vỏ cây có chứa hàm lượng tanin và ancaloit rất cao. Nói về công dụng chữa bệnh thì trong 3 loại gáo, gáo tròn là thông dụng hơn cả. Theo kinh nghiệm dân gian, vỏ gáo tròn có tác dụng hạ sốt và giải cảm rất tốt. Ngoài ra, cây còn có một số tác dụng như sát trùng, chống nhiễm khuẩn, điều trị xơ gan cổ trướng, chữa kiết lỵ, tiêu chảy…
Thu hái – Sơ chế – Bảo quản dược liệu
Vỏ cây gáo chính là bộ phận được sử dụng phổ biến để làm vị thuốc. Có thể thu hái dược liệu quanh năm. Sau khi lấy vỏ về sẽ tiến hành chẻ nhỏ và phơi khô trong bóng râm hay sấy khô với nhiệt độ thấp.
Dược liệu đã qua sơ chế khô cần cho vào túi kín để ở những nơi khô mát, phỏng ẩm mốc cũng như mối mọt. Trường hợp dùng lâu không hết cần thỉnh thoảng đem ra phơi lại.
Các bài thuốc từ dược liệu cây gáo
Trong tất cả các loài gáo thì gáo tròn là được dùng phổ biến nhất để làm vị thuốc. Nó góp mặt trong một số bài thuốc sau:
Bài thuốc chữa bệnh xơ gan cổ trướng
- Chuẩn bị: 10g vỏ cây gáo tròn, 10g cỏ xước toàn cây cùng 10g cỏ sữa lá lớn.
- Thực hiện: Các vị thuốc trên đem đi rửa sạch, để ráo rồi cho vào ấm. Thêm 1,5 lít nước đun trên lửa nhỏ. Đến khi còn 600ml thì ngưng. Bỏ bã thuốc đi rồi chia thành 3 lần uống mỗi ngày 1 thang. Duy trì mỗi liệu trình khoảng 15 ngày.
Bài thuốc trị chứng cảm sốt
- Chuẩn bị: 10 – 15g vỏ cây gáo tròn.
- Thực hiện: Rửa sạch dược liệu rồi cho vào ấm. Sắc lấy nước đặc, bỏ bã để uống hằng ngày.
Bài thuốc chữa bệnh tiêu chảy
- Bài thuốc 1: Cần có 15g vỏ cây gáo tròn cùng với 10g khổ sâm. Các vị thuốc này rửa sạch, cho vào ấm sắc lấy nước, bỏ bã, uống 1 thang/ngày. Theo kinh nghiệm dân gian thì uống chỉ 2 thang thuốc là đã có hiệu quả.
- Bài thuốc 2: Chuẩn bị 1 to rễ cây gáo tròn. Rửa sạch dược liệu rồi cho vào ấm. Thêm 1 thăng nước đun kỹ trên lửa nhỏ. Chia làm nhiều lần uống trong ngày, mỗi lần chừng 100 – 150ml.
- Bài thuốc 3: 1 nắm vỏ cây gáo tròn, 1 nắm vỏ cây chòi mòi cùng 1 nắm vỏ cây van núi. Các vị thuốc này đem rửa sạch rồi cho vào ấm giữ nhiệt hãm lấy nước uống. Chia thành 3 – 4 lần uống trong ngày, mỗi lần uống khoảng 100ml.
Bài thuốc chữa vết thương nhiễm khuẩn
- Chuẩn bị: 50 – 60g vỏ cây gáo tròn.
- Thực hiện: Đem dược liệu đi rửa sạch rồi cho vào ấm. Sắc trên lửa nhỏ để thu lấy nước đặc. Dùng nước thuốc này để rửa vết thương bị nhiễm khuẩn 2 lần/ngày.
Trên đây là những thông tin liên quan đến đặc điểm, công dụng chữa bệnh của Cây Gáo do baokhuyennong.com đã tổng hợp và chia sẻ đến các bạn. Cây Gáo là vị thuốc với nhiều công dụng đối sức khỏe. Tuy nhiên, hiện tại vẫn chưa có nhiều nghiên cứu về công dụng cũng như tác dụng y học của dược liệu. Do đó, người bệnh nên trao đổi với bác sĩ hoặc thầy thuốc y học cổ truyền trước khi sử dụng. Không nên tự ý sử dụng dược liệu để tránh những rủi ro không mong muốn.
